هرنی یا فتق و انواع آن
دوشنبه، ۱۵ فروردین ۱۴۰۱
هرنی چیست و انواع آن کدام اند؟
به عنوان یک تعریف ساده و راحت از هرنی (Hernia) یا فتق می توان این گونه گفت که هر گونه خروج یا پیشرفتگی یک نوع بافت از دیواره در بر دارنده آن را فتق یا هرنی می گویند؛ مثل خروج روده از دیواره شکم. انواع فتق در دو گروه اصلی تقسیم بندی می شوند که هر کدام زیرمجموعه های خاص خود را دارند. گروه اول هرنی های شکمی هستند که سه دسته را شامل می شوند:
- فتق ناحیه برش جراحی یا هرنی اینسیژنال (Incisional Hernia)
- فتق ناحیه ناف یا آمبلیکال (Umbilical Hernia)
- فتق اپیگاستر (Epigastric Hernia)
گروه دوم فتق ها، هرنی های کشاله ران هستند که در سه نوع تقسیم بندی می گردند:
- هرنی اینگوینال (Inguinal Hernia) مستقیم
- هرنی اینگوینال غیرمستقیم (شایع ترین)
- هرنی فمورال (Hemoral Hernia)
عوارض ایجاد هرنی چیست؟
فتق ها هم مانند هر ناهنجاری دیگری، عوارضی در پی خواهند داشت که از اصلی ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گیر افتادن فتق یا اینکارسره شدن هرنی (Incarcerated Hernia)
- هرنی استرانگوله شده (Strangulated Hernia) و سیاه شدن بافتی که گیر کرده است
- انسداد روده ای که گیر کرده باشد
درمان هرنی چگونه انجام می شود؟
برای درمان انواع مختلف فتق باید مراحل مشخصی را طی کرد. اگر فرد به هرنی کشاله ران دچار شده باشد، بر اساس هر نوع از آن می توان به روش های زیر عمل کرد:
- هرنی های استرانگوله که در ابتدا با یک تلاش کوچک، فتق را جا انداخته و سپس بیمار باید به صورت اورژانسی به بیمارستان منتقل شود. البته لازم است در این بازه به بیمار آنتی بیوتیک پروفیلاکسی تزریق گردد.
- برای بهبود هرنی های اینکارسره نیز قبل از هر چیز باید برای جا انداختن فتق اقدام کرد. اگر هرنی به جای خود باز نگشت، باید سریعا بیمار به بیمارستان انتقال داده شده و در اسرع وقت تحت عمل جراحی قرار گیرد. اما در مواردی که فتق به خوبی در جای خود قرار گرفته است، می توان 12 تا 24 ساعت بعد از آن، جراحی را انجام داد که البته باید بیمار در این بازه بستری باشد.
- برای درمان هرنی های کشاله رانی که استرانگوله و اینکارسره نیستند و تنها علامت دار هستند، لازم است بیمار در اسرع وقت به اتاق عمل منتقل شود.
برای درمان هرنی های ناحیه شکم نیز باید اقدامات مشخصی انجام گیرد. در این مورد، توجه به برخی نکات در فرایند درمانی تاثیرگذار خواهد بود.
- اگر فتق از نوع فتق نافی باشد باید سن بیمار در نظر گرفته شود. برای بیماران زیر 4 سال، نیازی به انجام جراحی نیست. اما اگر فرد بالاتر از 4 سال سن داشته باشد لازم است جراحی انجام گیرد. برای این افراد، در صورتی که محل هرنی کمتر از 1.5 سانتی متر باشد، جراح می تواند با استفاده از نخ بخیه، لایه ها را به یکدیگر نزدیکتر کرده و فتق را ترمیم نماید. اما برای هرنی های وسیع تر از این مقدار، روش جراحی مش (Mesh Method) مناسب خواهد بود.
- برای درمان فتق هایی که در اثر جراحی ایجاد می شوند، تنها جراحی آن پاسخگو نیست. البته با کم کردن وزن پیش از انجام عمل جراحی می توان از بروز فتق جلوگیری کرد. با این حال، اگر هرنی در اثر جراحی به وجود آمده باشد، روش مش بدون تنش (Tension Free Mesh) توصیه می شود.
- برای حالت دیاستازیز رکتی (Diastasis Recti) که در شکم ایجاد می شود، نیازی به اقدام درمانی نبوده و به مرور رفع خواهد شد. این حالت در اصل همان جدا شدن عضله های راست و چپ شکم است که عمدتا در دوران بارداری بانوان و یا نوزادی کودکان دیده می شود.
آیا فتق انواع مختلفی دارد؟
فتق در نواحی مختلفی ایجاد می‌شود. در ادامه در مورد انواع آن توضیح خواهیم داد.
فتق کشاله ران
این نوع شایع‌ترین نوع فتق به حساب می‌آید. فتق کشاله ران بیشتر در بین مردان شایع است. فتق کشاله ران با نام هرنی ایگنوئینال (Inguinal hernia) نیز شناخته می‌شود. زمانی که دیواره تحتانی شکم ضعیف یا آسیب دیده باشد، روده‌ها به کانال ایگنوئینال فشار وارد می‌کنند. این فشار منجر به بروز برآمدگی داخل کشاله ران می‌شود. در برخی از موارد این عارضه بیضه مردان را نیز درگیر می‌کند.
کانال ایگنوئینال در کشاله ران قرار دارد. این کانال در آقایان به نگه داشتن بیضه‌ها کمک می‌کند. این رباط در خانم‌ها در نگه داشتن رحم تأثیر دارد. بعد از تولد کانال فتق ایگنوئینال و بند ناف باید به طور کامل بسته شود. اما در برخی از مردان این عمل کامل انجام نمی‌شود. به همین دلیل احتمال بروز فتق کشاله ران در آن‌ها بیشتر است.
فتق هیاتال (Hiatal hernia)
این نوع هرنی با آسیب دیدن دیافراگم به وجود می‌آید. بخشی از معده از بافت آسیب دیده خارج می‌شود و در حفره سینه بیرون می‌زند. دیافراگم علاوه بر کمک در تنفس، ارگان‌های داخل قفسه سینه را از ارگان‌های داخل شکم جدا می‌کند. فتق هیاتال بیشتر در افراد بالای ۵۰ سال ایجاد می‌شود. البته ممکن است بافت دیافراگم نوزادان نیز به صورت مادرزادی آسیب دیده باشد و به این نوع فتق مبتلا باشند. هرنی هیاتال باعث رفلاکس معده می‌شوند. با برگشت محتویات معده به مری، سوزش معده ایجاد می‌شود.
این نوع فتق بیشتر در کودکان و نوزادان به وجود می‌آید. در واقع دیواره شکمی نوزاد آسیب دیده است. اگر متوجه برآمدگی در ناحیه ناف و شکم نوزاد یا کودک خود شدید، باید به فتق مشکوک شوید. فتق نافی کودکان معمولا بعد از یک الی دو سالگی از بین می‌رود. اما بهتر است در این مدت حتما تحت نظر پزشک قرار گیرد. همچنین در صورتی که برآمدگی تا ۵ سالگی بهبود پیدا نکند، نیاز به درمان خواهد داشت.
فتق نافی ممکن است با وارد کردن فشار به شکم در بزرگسالان نیز به وجود بیاید. بارداری، چاقی و وجود مایعات در شکم علت‌های ایجاد این نوع فتق در بزرگسالان هستند.
فتق شکمی
بسیاری افراد تنها با این نوع فتق آشنا هستند. زمانی که دیواره عضلانی شکم آسیب ببیند، ارگان‌ها از آن بیرون می‌زنند و هرنی ایجاد می‌شود. فتق شکمی ممکن است مادرزادی باشد یا در اثر عوامل دیگر ایجاد شود. مهم‌ترین علت‌های ایجاد فتق شکمی شامل چاقی، بارداری و ورزش‌های سنگین است. هرنی شکمی همچنین ممکن است در جایی که زخم جراحی وجود داشته، ایجاد شود. به این حالت فتق برش گفته می‌شود.
علت های بروز فتق چیست؟
در قسمت قبلی کم و بیش در مورد علت‌های ایجاد انواع هرنی صحبت کردیم. اما در این قسمت به صورت جامع علت‌های این بیماری را بررسی می‌کنیم. فتق ممکن است به صورت مادرزادی در نوزادان وجود داشته باشد. اما ممکن است به علت‌های مختلفی در طول زندگی ایجاد شود. مهم‌ترین علت‌های ایجاد هرنی را در ادامه نام می‌بریم.
- ضعف عضلات شکم یا وجود آسیب در دیواره شکم
- وجود فشار داخل شکم
- فشار زیاد هنگام دفع به علت‌هایی مانند یبوست شدید
- فعالیت شدید
- سرفه یا عطسه‌های شدید. به خصوص اگر با سیگار کشیدن همراه باشد
- بارداری در دفعات زیاد
- کهولت سن
- جراحی باز و ایجاد زخم در شکم
- کیست‌های موجود در بافت شکم
- اضافه وزن زیاد
- پروستات بزرگ شده
- مایع‌های داخل شکم
- دیالیز قسمت صفاقی
- تغذیه نامناسب
علائم هرنی (فتق) چیست؟
فتق در نواحی مختلف نشانه‌هایی دارد که می‌تواند به شما در مورد وجود این بیماری اطلاع دهد. یکی از مهم‌ترین نشانه‌های فتق برآمدگی در ناحیه مورد نظر است. معمولا زمانی که بیمار ایستاده است یا سرفه می‌کند و یا زور می‌زند، این برآمدگی بیشتر نمایان می‌شود. از دیگر علائم فتق می‌توان موارد زیر را نام برد.
- احساس درد و سوزش به خصوص در ناحیه برآمده
- درد در کشاله ران یا شکم به خصوص هنگام خم شدن یا بلند کردن وسایل
- احساس سنگینی یا کشیدگی در کشاله ران
- درد و تورم در ناحیه بیضه در آقایان
- احساس تهوع و استفراغ
- دردی که به صورت ناگهانی تشدید می‌شود
- تغییر رنگ برآمدگی فتق به کبودی و تیرگی
- عدم توانایی در کنترل مدفوع یا گاز معده
عوارض فتق شدید چیست؟
فتق به تنهایی خطر زیادی ندارد. ممکن است در زمان‌های خاصی احساس درد داشته باشید و نتوانید کارهای روزمره خود را انجام دهید. اما در صورت بی‌توجهی و عدم درمان این مشکل، در آینده عوارض جدی‌تری گریبانگیر بیمار خواهد شد.
پزشک چگونه فتق را تشخیص می‌دهد؟
اولین گام در تشخیص هرنی، معاینه فیزیکی است. پزشک برآمدگی شکم یا کشاله ران بیمار را حین ایستادن، خم شدن، سرفه و… بررسی می‌کند. سپس با توجه به تاریخچه‌ای که از بیمار می‌گیرد، اطلاعاتی در مورد فتق او به دست می‌آورد. بیمار باید آمادگی پاسخ به پرسش‌های زیر را داشته باشد.
- چه زمانی برای اولین بار متوجه برآمدگی شدید؟
- آیا سایر علائم هرنی نیز در شما وجود دارد؟
- آیا اتفاق خاصی مانند فشار زیاد باعث ایجاد این مشکل شده است؟
- آیا در سبک زندگی شما شغل سخت، ورزش سنگین یا استعمال دخانیات وجود دارد؟
- آیا در خانواده شما فرد دیگری نیز به این بیماری مبتلاست؟
- آیا جراحی شکمی یا کشاله ران داشته‌اید؟
بعد از آن نیز پزشک برای تشخیص دقیق‌تر دستور تست‌های لازم را صادر می‌کنند. تشخیص فتق با استفاده از سونوگرافی شکمی، سی‌تی اسکن، ام‌آر‌آی تشخیص داده می‌شود. اگر پزشک به فتق هیاتال مشکوک باشد، به آزمایش‌های بیشتری نیاز است. آزمایش‌هایی نظیر اشعه X گاستروگرافین (Gastrografin x Ray) یا آندوسکوپی برای تشخیص هرنی هیاتال نیاز است.
روش‌های درمانی فتق به چه صورت است؟
اگر فتق بیمار علائمی نداشته باشد و مشکلی برای بیمار ایجاد نکند، پزشک درمان خاصی انجام نمی‌دهد. تنها کافی است بیمار نکات مراقبتی را رعایت کند و در بازه‌های زمانی مشخص معاینه شود. اما اگر هرنی بزرگ باشد یا درد داشته باشد، پزشک از متدهای درمانی استفاده می‌کند. البته برخی از پزشکان توصیه می‌کنند که برای پیشگیری از فشرده شدن روده و انسداد آن، فتق سریع‌تر عمل شود. آن‌ها بر این باورند که یک درمان ساده خیلی بهتر از یک جراحی باز اورژانسی است! بنابراین بهتر است در مورد درمان فوری یا صبر کردن با پزشک خود مشورت کنید. دکتر موسی زاده به عنوان یک متخصص جراحی و لاپاراسکوپی باتجربه و بر اساس آخرین علم روز تصمیم گیری در این مورد را بعد از معاینه و بالینی انجام میدهند.
فتق را می‌توان با استفاده از دو روش لاپاراسکوپی و جراحی باز درمان کرد.
روش‌های جراحی هرنی چگونه است؟
این روش برای فتق‌های بسیار بزرگ و مشکل ساز کاربرد دارد. در جراحی باز پزشک با استفاده از بخیه و مش (mesh) شکاف را ترمیم می‌کند. پزشک در این روش مجبور به ایجاد شکاف‌های نسبتا بزرگی در شکم یا کشاله ران می‌شود. این زخم‌های بزرگ باعث می‌شوند که در صورت ورود فشار بعد از بهبودی، احتمال ابتلا مجدد بیمار به فتق بالا برود. البته این موضوع تا حد زیادی به مهارت پزشک و کنترل ترمیم کامل زخم نیز بستگی دارد. زخم‌های جراحی با استفاده از بخیه یا چسب‌های جراحی بسته می‌شود. این عمل تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود.
لاپاراسکوپی چیست؟
در لاپاراسکوپی به جای ایجاد یک شکاف بزرگ، چند شکاف کوچک ایجاد می‌شود. به همین دلیل می‌توان گفت این روش نسبت به جراحی باز کمتر تهاجمی است. در این روش جراح با استفاده از چند برش کوچک و به کمک دوربین و تجهیزات، شکاف فتق را ترمیم می‌کند. دوربین و نوری کوچک با استفاده از لوله وارد بدن بیمار می‌شود. شکم با گاز پر می‌شود تا پزشک دید بهتری داشته باشد و بتواند راحت‌تر هرنی را درمان کند. همچنین اگر در شکم یا کشاله ران بیمار از پیش اسکار یا زخم وجود داشته باشد، گاهی پزشک می‌تواند با باز کردن همان نقاط قبلی لاپاراسکوپی را انجام دهد.
هزینه لاپاراسکوپی نسبت به جراحی باز بیشتر است. اما انجام آن بسیار دقیق تر است و عوارض کم‌تری به دنبال دارد. همچنین دوره نقاهت آن نیز نسبت به روش جراحی باز کمتر است. لاپاراسکوپی تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود.
البته این روش برای همه افراد کاربرد ندارد. انتخاب روش درمان بیمار با توجه به شرایط و صلاحدید پزشک متخصص انجام می‌شود.
مراقبت‌های بعد از درمان فتق چیست؟
درمان فتق چه با استفاده از جراحی باز انجام شود و چه با استفاده از لاپاراسکوپی، به مراقبت نیاز دارد. درد در شکم یا کشاله ران بعد از عمل کاملا طبیعی است. به همین دلیل بهترین جراح عمومی در تهران با علم بر این مطلب برای شما مسکن‌ها و آرام‌بخش‌های لازم را تجویز می‌کند.
دستورالعمل‌های پزشک را مو به مو اجرا کنید. با این کار احتمال ایجاد عوارض بعد از عمل کاهش پیدا می‌کند. در صورت مشاهده علائم زیر حتما پزشک خود را در جریان قرار دهید.
- عفونت زخم.
- تب.
- قرمزی یا کبودی جای جراحی.
- دردی که به صورت ناگهانی شدت می‌گیرد.
بعد از انجام عمل جراحی تا چند هفته نمی‌توانید به صورت عادی تحرک داشته باشید. بلند کردن اجسام سنگین و ورزش‌های سنگین نیز در این مدت کاملا ممنوع است. توصیه می‌شود بعد از پایان دوران نقاهت نیز این کارها را انجام ندهید. جراحی باز دوره نقاهت طولانی‌تری نسبت به لاپاراسکوپی دارد. زمان کامل بهبودی و برگشتن به زندگی روزمره را می‌توانید از جراح خود بپرسید.
آیا فتق روش درمان خانگی نیز دارد؟
همانطور که گفتیم فتق به صورت خود به خود درمان نمی‌شود. اما شما می‌توانید با انجام کارهایی که در ادامه بیان می‌کنیم تا حد زیادی از پیشرفت آن جلوگیری کنید.
- افزایش مصرف فیبر و پیشگیری از یبوست
- عدم مصرف وعده‌های غذایی خیلی سنگین
- خم نشدن بعد از صرف غذا
- پرهیز از خوردن غذاهایی که باعث رفلاکس معده می‌شوند
- ترک سیگار
به طور کلی اگر بتوانید بعد از غذا مدتی بدون حرکت بنشینید یا دراز بکشید، بسیار بهتر است.
تمرین‌های مناسب برای از بین بردن فتق چیست؟
تقویت عضلات شکم تا حد زیادی به پیشگیری از فتق کمک می‌کند. همچنین مانع پیشرفت آن خواهد شد. اگر اضافه وزن دارید، سعی کنید تا پیش از درمان هرنی به وزن ایده‌آل برسید. بررسی‌ها نشان می‌دهد افرادی که با وزن کمتر لاپاراسکوپی یا عمل انجام میدهند، کمتر به عوارض دچار می‌شوند
البته هر ورزشی مناسب نیست. ورز‌ش‌هایی چون وزنه‌برداری، کشتی و یا تمریناتی که به صورت نادرست انجام می‌شوند، فتق را تشدید می‌کنند. برای اطلاع از تمرینات مناسب این بیماری با پزشک یا فیزیوتراپ خود صحبت کنید. سعی کنید تمرینات ارائه شده را به درستی و به صورت منظم انجام دهید.
آیا فتق در کودکان نیز وجود دارد؟
همانطور که گفته شد، فتق در کودکان به صورت مادرزادی به وجود می‌آید. در برخی موارد والدین می‌توانند برآمدگی شکمی نوزاد را مشاهده کند. این برآمدگی زمانی که روده کودک در حال فعالیت است یا گریه و سرفه می‌کند، بیشتر قابل مشاهده است. علائم فتق در کودکان کاهش اشتهاست. آن‌ها معمولا دردی احساس نمی‌کنند. اما اگر نوزاد یا کودک احساس درد، تهوع یا تورم در محل فتق داشته باشد، حتما باید او را به پزشک متخصص نشان دهید.
ده تا بیست و پنج درصد از نوزادان با فتق ناف متولد می‌شوند. احتمال ابتلا به هرنی در نوزادانی که کمبود وزن دارند یا نارس به دنیا می‌آیند، بیشتر است. زمانی که ماهیچه‌های اطراف ناف به خوبی بسته نشوند، فتق به وجود می‌آید و موجب بیرون‌زدگی روده می‌شود. فتق ناف معمولا به صورت خود به خود در یکی دو سال اول زندگی بهبود پیدا می‌کند. اما در صورتی که بهبود حاصل نشد، با روش‌های درمانی می‌توان شکاف موجود در پرده شکمی را ترمیم کرد.
چگونه از بازگشت دوباره فتق پیشگیری کنیم؟
پیشگیری از علت‌های ایجاد فتق بهترین راه است. البته برخی از علت‌های فتق اجتناب ناپذیرند. به عنوان مثال فردی که از ابتدای زندگی بافت دیواره شکمی ضعیفی داشته باشد، در معرض ابتلا به فتق قرار دارد. بنابراین ممکن است با کوچک‌ترین حرکتی، با آسیب دیدگی بافت شکمی مواجه شود.
اما در این قسمت توصیه‌هایی ارائه داده‌ایم که به شما کمک می‌کند تا حد امکان از ابتلای دوباره به فتق پیشگیری کنید.
- استعمال دخانیات و به خصوص سیگار را متوقف کنید.
- در صورت سرفه مداوم و شدید حتما به پزشک مراجعه کنید.
- ورزش‌های مناسب و سالم انجام دهید. تمرین‌های تقویت عضلات شکم را فراموش نکنید.
- هنگام دفع و خروج باد معده فشار زیادی به شکم خود وارد نکنید.
- از غذاهای فیبردار مانند سبزیجات و میوه استفاده کنید. با این کار مانع یبوست می‌شوید. بنابراین فشار هنگام دفع کاهش پیدا می‌کند.
- از بلند کردن اجسام سنگین خودداری کنید. اگر مجبور به حمل هستید، خم نشوید. روی زانو بنشینید، وسیله را بردارید و سپس دوباره بلند شوید.
رعایت این نکات چندان سخت نیست و می‌تواند تأثیر به سزایی از پیشگیری انواع هرنی داشته باشد.
جمع‌بندی
اکنون شما اطلاعات جامعی در مورد فتق و روش‌های درمانی آن دارید. در صورتی که در اعضای خانواده‌تان کسی به این بیماری مبتلاست، حتما شما هم نکات پیشگیری را رعایت کنید. همچنین در صورت ابتلا به این عارضه حتما با پزشک متخصص جراحی در این زمینه مشورت کنید. زمانی که تحت نظر پزشک باشید، روند درمان در زمان مناسب انجام می‌شود. بنابراین احتمال نیاز به عمل جراحی اورژانسی و عوارض حاد کاهش پیدا می‌کند.
دکتر موسی زاده - جراح